Rožaje u KAMUSUL-ALAM-u Šemsettina Samija

I. Ko je Šemsettin Sami?

Istaknuti poznavalac jezika, pozorišni pisac, književnik i autor rječnika, Šemsettin (Šemseddin) Sami ili Sami Frašeri je rođen 1850. u blizini Janine (tur. Yanya), u Frašeru u današnjoj Grčkoj. Potiče iz vlastelinske porodice Halid-bega Frašerija i Emine-hanume, kćeri Imrahor Ilijas-bega, potomka sultan Bajazida (Bajezida) II i Mehmeda Fatiha. Osnovno obrazovanje je stekao u rodnom Frašeru, gdje je uzimao privatne časove kod Kalkandelenli (Tetovca) Mahmud efendije. Nakon očeve (1859.) i majčine (1861.) smrti, na inicijativu brata Abdul-bega, zajedno sa ostalom braćom preselio se u Janinu.

Tamo se upisao u grčku (“Zossimaia skoli”) osmogodišnju gimnaziju, koju je savladao za sedam godina. U njoj je naučio grčki, italijanski i francuski jezik, a arapski i perzijski je usavršvao kod privatnih profesora. Nakon završetka školovanja otišao je u Istanbul gdje je počeo raditi sa čuvenim albanskim reformatorom, Naimom Frašerijem (1872.) i pisati za ista nbulske novine Hadika (Bašta). Šemsettin je također prevodio sa francu skoga jezika, a iste godine (1872.) ob ja vio je svoj prvi autorski roman na turskom jeziku „Taaşşuk-ı Tal’at ve Fitnat” („Ljubav Talata i Fitnete”)2, a au tor je i prvog turskog rječnika pod na slo vom Kamusi Turki („Kâmûs-i Türki”). Bio je blizak s grupom Albansko jedinstvo pod vođstvom njegovog brata Abdula, koja je nakon Berlinskog kongresa 1878. godine protestovala zbog pripajanja jednog dijela albanske teritorije Grčkoj. Usput je objavljivao tekstove o tadašnjem stanju na Balkanu i naglašavao da albanski narod ne želi da se odvoji od Osmanlijskog Carstva.

 

Uz dopust sultana Abdulhamida II (1876 -1909) postao je član Saveta Albanske Zajednice. Sastavio je albansko latinično pismo i osnove albanske gramatike koja je štampana u Bukureštu. Šemsudin Sami Frašeri ili Fraš’ri je jedan od najvećih učenjaka iz doba Osmanlijske Turske, albanskog porijekla. U zrelijim godinama živio je u Istanbulu i pisao članke za razne novine i časopise. Neke su bile zabranjivane, a i sam je od strane sultana Abdulhamida II (1876-1909) osuđivan na kućni pritvor. Cijeli svoj život posvetio je izučavanju turskog i drugih srodnih jezika. Kao vrsni filolog proučavao je probleme jezika, vodeći brigu o nje govoj puritanizaciji i izbjegavanju stranih riječi i pravila. Frašerijeva djela se uglavnom odnose na problematku jezika i najznačajnije segmente osmanlijske kultu re. Bio je žestok protivnik nazivanja turskog jezika osmanlijskim. Prema njegovom mišljenju, čitava skupina naroda, koja je govorila turski, su Turci. Smatrao je tuđim, čak i one riječi koje su se nakon viševjekovnog korišćenja odo maćile u turskom jeziku.

Trudio se da neke od tih riječi, iz leksikom bogatijeg istočno-turskog, prebaci u zapadno-turski. Smatrao je da osamdeset procenata riječi iz osmanlijskog jezika nemaju primjenu u široj komunikaciji. Uprkos svog osmanlijskog utjecaja, tvrdio je da ima problema pri nalaženju novih i adekvatnih riječi koje bi zamijenile one iz arapskog i perzijskog jezika. Pored publikacija, studija i naučnih radova na turskom jeziku, sprovodio je obimnija istraživanja na polju historije i geografije. Našoj kulturnoj i znanstvenoj javnosti je od najvećeg značaja njegovo vi šetomno djelo „Kamusu’l-A’lam” – enciklopedijski priručnik na turskom jeziku, sačinjen po uzoru na zapadne modele. Rječnik sadrži vrlo korisne podatke o geografiji, historiji i kulturi balkanskih, ali i drugih naroda. Objavljen je na staroturskom (osmanlijskom) jeziku, sa kratkim naznakama na francuskom (fr. Dictionnaire Unive rsel D’Histoire Et De Géographie). Ova se enciklopedija sastoji od šest svezaka, formata 30×21 cm i ima 4.830 strana.Šemsettin Sami ef. Frašeri se ovim projektom evro pskoj znanstvenoj javnosti predstavio kao svestrana ličnost sa vrhunskim leksikografskim i znanstvenim potencijalom.

 

Vrlo je znalački ko ristio svoja saznanja i provjerene (zvanične) državne statistike koje je preuzimao iz Vilajetskih (Vilayet-i) ili Državnih (Devlet-i Aliyei Osmaniye) godišnjaka.Ova sjajna enciklopedija je imala ogroman značaj za ondašnju muslimansku, balkansku i svjetsku znanstvenu javnost, jer je odmah po izlasku iz štampe izazvala interesovanje i našla zasluženu pri mjenu u svim odgojno – obrazovnim institucijama imperije. Šestotomni geografsko-povijesni enciklopedijski priručnik ili leksikon Šemsettin Sami Frašerija sadrži veliki broj enciklopedijskih odrednica (jedinica) o Novopazarskom sandžaku, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. U njemu se nalaze značajni historijsko-geografski i statistički podaci o nekadašnjim bošnjačkim gradovima: Sarajevu, Višegradu, Prijepolju, Novoj Varoši, Sjenici, Novom Pazaru, Rožajue, Akovu (Bijelom Polju), Tašlidži (Plje vljima), Kolašinu, Nikšiću i njihovoj prošlosti, kao i važne podatke o osmanlijskoj arhitekturi, medresama i drugim javnim građevinama na pomenutim prostorima.

Ujedno, Kamusu’l-Alam, Šemsettin Samija ili Sami Frašerija, predstavlja prvu podrobniju enciklopediju Sandžaka i Bošnjaka uopšte. Najvažnije podatke o našim krajevima crpeo je jednim dijelom iz svojih empirijskih saznanja izvučenih tokom njegovih, ne tako čestih posjeta oblastima Rumelije ili balkanskih dijelova Osmanlijske Imperije, dok je grugi, veći dio, preuzimao iz relevantnih osmanlijskih statistika, čiju pouzdanost možemo utvrditi na osnovu činjenica u vilajetskim i državnim (tur. Devlet) Salnamama ili Godišnjacima. Umro je 18. juna 1904. Godine u Istanbulu nakon duge i teške teške bolesti.

II. TRGOVIŠTE (ROŽAJE) U KÂMÛSU’L-AL’ÂM-u

 

Transkripcija sa osmanlijskog jezika:

Tırgovişte ( هتشوغرت ) – Kosova vilâyetinin İpek Sancağında kazâ merkezi bir küçuk kasaba olup, İpek şark-şimâlî cihetinde vâkî ve 3.000 kadar ahâlîli cemâadir. – Tırgovişte kazâsi şimâlen Yenipazar sancağiyle, garben Berane, cenûb-garbî cihetinden İpek, şarkan dahi Mitroviçe kazâlariyle mahatt olup, 62 karyeli cemâadir. Arâzîsi taşlık olup, zahâ’iri az isede, merâileri ve hayvânât-ı çok olup, hayalî yag, ve penir ve saire ağnâm mahsûlâti ihraç olundugi gibi,ormanlarindan dahi hayâlî mikdâr kerâste kıta olunur. Ahâlîsi 25.000 kişi zâdelerinde olup, kısm gelisi islâm ve kusûri hırıstiyândır. Ahâli Arnâvud ve Boşnâk lisânleriyle mütekellimdirler. Derûn kazâda 6 câmi şerîf, 150 mağaza ve dükan, 6 mekteb, 1 kilise, mevcûttur. Hevâsi pek souk olup, kışlari surekli ve şiddetlidir.

 

Prijevod na bosanskom jeziku:

 

Trgovište (Rožaje) se nalazi u Kosovskom vilajetu u Pećkom sandžaku. To je mala kasaba i centar istoimene kaze, koja se nalazi na sjeveroistočnoj strani od Peći sa ukupno, oko, 3.000 stanovnika.
– Kaza Trgovište se nalazi sjeverno od Novopazarskog sandžaka, zapadno od Berana, na jugozapadnoj strani od Peći. Istočno je još iz mitrovačkih kaza ovde konačište i zajednica od 62 sela. Predeo (tlo) je krševit. Zbog obilja pašnjaka razvijeno je stočarstvo, pa se proizvodi izvrstan maslac, sir i ostali ovčiji proizvodi za izvoz. Tu su, također, izvrsne količine drvene građe iz njihovih šuma. Broj stanovnika se povećao na 25.000 duša, pretežno, islamskog i ostalog hrišćanskog življa. Stanovnici su arnautskog i bošnjačkog govornog jezika.Unutar postojeće kaze je 6 časnih džamija, 150 magaza i dućana, 6 mekteba, 1 crkva. Klima je vrlo hladna, zime su duge i jake.(Podaci se odnose na kraj devetnaestog stoljeća).