Share This Article
Bošnjaci su nacionalna zajednica koja naseljava centralnu Srbiju, naročito region Sandžak. Nemali broj Bošnjaka živi u Vojvodini, Beogradu i u većini opština u Srbiji. Prema podacima popisa stanovništva iz 2002. godine, u Srbiji živi 136.087 Bošnjaka, a većina od tog broja živi u opštinama Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Priboj i Nova Varoš. Oko 90.000 Bošnjaka živi u Crnoj Gori.
NACIONALNI SIMBOLI BOŠNJAKA su bosanska zastava kralja Tvrtka I Kotromanića i Nacionalna zastava i grb Bošnjaka u Srbiji i Crnoj Gori.
PORIJEKLO I HISTORIJA – Bošnjaci Sandžaka su južnoslovenskog porijekla i predstavljaju dio jedinstvenog nacionalnog korpusa sa Bošnjacima Bosne i Hercegovine. Bošnjaci, kao i drugi narodi Balkana, nastali su miješanjem doseljenih slavenskih plemena sa zatečenim stanovništvom na Balkanu i drugim narodima koji su u narednim stoljećima živjeli u Bosni i bili tokom vremena asimilirani.
Državni embrion koji je nastao u gornjem i srednjem toku rijeke Bosne postepeno se širio na susjedne oblasti. Srednjovjekovnom bosanskom državom vlada dinastija Kotromanić a čiji su najznačajniji predstvnici bili Ban Kulin (1180-1204), Stjepan II Kotromanić (1314-1353), koji je udvostručio teritoriju bosanske države, i svojevremeno najmoćniji južnoslovenski vladar Tvrtko I Kotromanić (1353-1391), koji se sa ponosom tituliše kao “kralj Srbije, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja”. Već od 1373. godine veći dio današnjeg Sandžaka se nalazi u sastavu bosanske države. Bosansko kraljevstvo 1463. godine osvajaju Osmanlije, a Hercegovinu 1482. godine.
U periodu od 1455. do 1465. godine područje Novopazarskog sandžaka je ušlo u sastav Osmanlijskog carstva, kao dio Bosanskog sandžaka, a od XVI stoljeća Bosanskog pašaluka. Bosanski sandžak se dijelio na vilajete, a jedan od njih je bio Novopazarski vilajet. Najznamenitija ličnost ovoga vremena je osnivač Novog Pazara Gazi Isa-beg Ishaković. Krajem XVIII stoljeća, tj. 1790. godine osniva se nova administrativno-teritorijalna jedinica koja je u historiji poznata kao Novopazarski sandžak sa sjedištem do sredine XIX stoljeća u Novom Pazaru, a kasnije u Sjenici.
Sandžački Bošnjaci masovno učestvuju u nacionalnom pokretu Husein bega Gradaščević a za autonomiju Bosne (1830-31. godine). Sve do 1877. godine Novopazarski sandžak je bio šesti, najistočniji sandžak Bosanskog pašaluka. Osmanlijsko carstvo u strahu od mogućnosti da pri okupaciji Bosne i Hercegovine Austro-Ugarska može okupirati i Novopazarski sandžak, odvaja Sandžak od Bosne i pripaja ga noformiranom Kosovskom vilajetu u čijem sastavu ostaje sve do balkanskih ratova. Poslije balkanskih ratova karta Balkana se mijenja. Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Prijepolje, Priboj i Nova Varoš ulaze u sastav Kraljevine Srbije. Tokom svjetskih ratova, Prvog i Drugog, Bošnjaci su učestvovali kao vojnici u sastavu vojske Kraljevine Srbije i partizanskih jedinica. U Prvom svjetskom ratu su se istakli pri junačkoj odbrani Beograda 1915. godine. Kao đurumlije – dobrovoljci su slati na ruskotursko ratište. Većina njih je izginula na frontu u Galiciji.
U Drugom svjetskom ratu u okviru antifašističkog otpora i posebno 37. sandžačke divizije učestvovalo je oko 15.000 Bošnjaka. Po završetku Drugog svjetskog rata teritorija Sandžaka je podjeljena između Republike Srbije i Republike Crne Gore. Zbog toga, i nakon ukidanja školstva na bosanskom jeziku, u čitavom XX stoljeću zabilježeno je iseljavanje bošnjačkog stanovništva u Tursku, Ameriku i druge zapadnoevropske zemlje.
JEZIK Bošnjaka je bosanski. Jezičko nasljeđe sandžačkih Bošnjaka vezuje se za najkarakteristič nije osobine bosanskog jezika kao što su raširena upotreba turcizama i suglasnika h. Najpoznatiji pisani dokument bosanskog jezika je Povelja Kulina bana iz XII stoljeća.
PISMO Bošnjaka od perioda austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine je latinica.
U bosanskoj kulturnoj historiji značajnu I nezaobilaznu ulogu imalo je bosansko srednjevjekovno pismo bosančica (bosanska brzopisna ćirilica) i arebica, tj. arapsko pismo prilagođeno glasovnim potrebama bosanskogajezika.
VJERA Bošnjaka je islam. Tokom srednjeg vijeka stanovništvo Bosne je pripadalo najvećim dijelom Crkvi bosanskoj čiji su vjernici poznati pod imenom bogumili ili patareni, i dijelom katoličkoj i pravoslavnoj crkvi. Dolaskom Osmanlija pokoreno stanovništvo je bilo izloženo procesu islamizacije. Vjerska tolerancija Osmanlija i izvjesne sličnosti bogumilstva sa islamom su bile od presudnog značaja u procesu masovnog primanja islama od strane “dobrih Bošnjana”. Islamsko učenje je izloženo u svetoj knjizi muslimana Kur’anu, koji je ujedno i zbornik islamskih vjerskih obreda i zakona. Uz Kur’an značajan oslonac islamske vjere
čini hadiska tradicija ili predaja, odnosno obavijest o postupcima ili izrekama posljednjeg
Božijeg poslanika Muhammeda i njegovih drugova (ashaba).
Pripadnici islama svoje vjerske obaveze izvršavaju ili u svojim domovima ili u sakralnim
objektima: džamijama, mesdžidima (omanje džamije najčešće bez minareta i mimbera),
derviškim tekijama ili na otvorenom prostoru, na tzv. musalama.
NACIONALNI BLAGDANI su Ramazanski I Kurban-bajram kao tradicionalni narodni blagdani, 11. maj Dan bošnjačke nacionalne zastave, 20. novembar Dan ZAVNOS-a ili Sandžaka i 11. juli kao Dan sjećanja.
IDENTITET Bošnjaci iskazuju kroz:
* Narodne običaje i vjerovanja
Vjerovanje u pravdu i sudbinu, poštovanje roditelja, kult komšije, gostoljubivost, čuvanje
obraza i časti, halal (časna) i haram (zabranjena) zarada, milostinja (džumertanluk), hajrati (ulaganje svog bogatstva u opšta dobra), poštovanje starih ljudi i solidarnost pri smrtnim slučajevima.
* Tradicionalnu nošnju
* Umjetnost
Najstariji spomenici materijalne kulture Bošnjaka iz predislamskog perioda su nadgrobni spomenici – stećci sa svojom jedinstvenom ornamentikom. Do današnjih dana, održao se veći broj stećaka na područ ju sandžačkih opština: Priboj, Prijepolje i Bijelo Polje.
* Narodnu dekorativnu umjetnost – iskazanu kroz zanatske vještine. Domaće zanatlije, u Sandžaku bile su poznate po izradi oružja sa najrazličitijim ukrasnim elementima, po predmetima u metalu (ibrici, čaše, pribor za kahvu, poslužavnici, fenjeri…) sa reljefnim šarama i rezbarijama, preuzetih arapskih i persijskih motiva, po vezu na platnu kao i u ćilimarstvu (sjenički ćilimi). U nizu umjetničkih zanata ističu se i lončarstvo i proizvodnja ukrasne kože – sahtijana.
* Kaligrafija (iluminacija knjiga) – zauzima istaknuto mjesto u kulturnoj baštini Bošnjaka
i dio je nacionalnog identiteta. Vajarstvo (kiparstvo) iskazano je, uglavnom, u plitkoreljefnim dekoracijama unutrašnjosti objekata i slikarstvo (naročito cvjetna i geometrijska ornamentika u džamijama).
* Arhitektura je iskazana kroz spomenike kao što su Isa-begov hamam u Novom Pazaru (sredina XV stoljeća), Altun alem džamija u Novom Pazaru (prva polovina XVI stoljeća), Husein-pašina džamija u Pljevljima (druga polovina XVI stoljeća) i Sultan Valide džamija u Sjenici (krajem XIX stoljeća).
* Tradicionalnu bošnjačku ishranu – slana jela: jahnija, musaka, ćuftad, boin, mantije,
ćevapi, tatar-burek, paća-burek, birijan, đuveč, ćimbur, paća i dr. Od slatkih jela pome-
nućemo: halvu, ćeten halva, tatlije, baklave, kadaif, zerde, peljte, hašure, đunarije, dudove, gurabije i dr.
* Muzika – vokalna tradicija ili narodno pjevanje je najrasprostranjeniji oblik muzičkog
stvaralaštva. Pjevale su se i pjevaju epske, lirske i lirsko-epske pjesme balade/sevdalinke.
Tokom mjeseca Ramazana (mjesec posta) ljudi su se sakupljali (u kahvama, poseci /posijela) i tokom noći slušali i pjevali tradicionalne bošnjačke duhovne pjesme kaside i ilahije. Kod Bošnjaka su njegovane posleničke, svatovske i ljubavne lirske pjesme.
Narodno pjevanje u ovom kraju javlja se kao jednoglasno i dvoglasno. Za Novi Pazar i Tutin karakteristično je jednoglasno pjevanje, dok Pešterskosjeničku visoravan odlikuje,
pored jednoglasnog, i dvoglasno pjevanje. Najzastupljeniji oblik pjesama u ovom kraju bila je sevdalinka kroz koju se iskazuje čežnja kroz sevdah i dert (ljubav i tuga).
Pjevana je u porodičnom krugu bez instrumentalne pratnje, a ređe na slavljima (uglavnom ženskim) bez ili sa instrumentalnom pratnjom (tamburica, karaduzen,
saz…).
Književnost Bošnjaka je izražena u narodnom i umjetničkom stvaralaštvu. Usmeno
stvaralaštvo Bošnjaka dostiglo je svoj najveći domet u epskom stvaralaštvu, čiji fond iznosi oko pola miliona stihova. Ispjevane su u stihu desetercu, najčešće bez rime. One se zovu još i kraješnice, jer se smatra da su potekle sa rubnih predjela turskog carstva, gdje su najčešće vođene borbe i bojevi opjevani. Najpoznatiji epski pjevač iz Sandžaka je Avdo Međedović (1866-1953), autor čuvenog epa “Ženidba Smailagić Mehe” (12.226 stihova), dugog kao “Ilijada” i “Odiseja”. Ostale vrste bošnjačkih narodnih umotvorina su: priče (hićaje), bajke, predanja, zagonetke, poslovice i anegdote.
U vrijeme osmanske vlasti na tlu Novopazarskog Sandžaka je živjelo više književnih stvaraoca koji su pisali poeziju i prozu na staroosmanskom i drugim orijentalnim jezicima. Posebno mjesto zauzimaju Ahmed Gurbi Baba iz Novog Pazara i Sabit Užičanin iz 17. stoljeća. Na svom maternjem jeziku prilagođenim arapskim pismom (arebicom) Bošnjaci su stvarali tzv. Alhamijado književnost. Od autora ove autohtone književnosti Bošnjaka izdvajamo Sulejmana Tabakovića i Ibrahima Biočaka iz 19. stoljeća. Što se tiče savremenog književnog stvralaštva najpoznatije sandžačko književno ime je svakako Ćamil Sijarić (1913-1989). U plejadu velikih imena mogu se ubrojati takođe Husein Bašić, Muhamed Abdagić, Ismet Rebronja, Safet Sijarić, Sinan Gudžević, Murat Baltić, a, svakako, treba pomenuti i Fehima Kajevića, Refika Ličinu, Hoda Katala i dr.
ZNAČAJNE LIČNOSTI
Murat-efendija Šećeragić (1890-1980), vjerski poglavar i političar. Rođen u Prijepolju 1890. godine. Višu medresu završio u Pljevljima, a u Istanbulu šerijatsko-pravnu školu.
U Kraljevini Jugoslaviji bio je vrhovni šerijatski sudija i komesar Islamske vjerske zajednice za Sandžak, Crnu Goru i Srbiju. Od početka Drugog svjetskog rata izjašnjavao se kao pristalica sloge, a protivnik bratoubilačkih sukoba između Srba i Bošnjaka. Od septembra 1943. priključio se NOP-u. Na osnivačkoj skupšitini Zemaljskog antifašističkog vijeća (ZAVNO) Sandžaka, 20. Ll 1943. godine u Pljevljima izabran je za potpredsjednika Izvršnog odbora ove narodne skupštine Sandžaka i obavljao je tu dužnost do ukidanja autonomije ove oblasti, 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru. U poslijeratnom periodu bio je poslanik u Skupštini Srbije i zamjenik poglavara Islamske zajednice Jugoslavije.
– Muhamed Abdagić – Rođen 1916. u Sjenici. Umro 1991. godine u Novom Pazaru. Autor je više književnih djela od kojih su mu najpoznatiji romani: “Feniks”, “Zemlja”, “Zamka”, “Duge studene zime”. Takođe je pisao pripovjetke, drame i poeziju.
– Dr Ejup Mušović je rođen u Tutinu 1930. godine. Najveći sandžački historičar. Objavio je nekoliko knjiga od kojih su najznačajnije: “Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara”, “Tutin i okolina”, “Muslimansko stanovništvo od pada Despotovine 1459. i njegova sudbina”, “Muslimansko stanovništvo Crne Gore” i dr. Objavio je na desetine originalnih naučnih radova. Osnivač je Novopazarskog muzeja i zbornika. Umro je u Novom Pazaru 1995. godine.