Novopazarski jevreji

Jevreji su davnašnji stanovnici Novog Pazara i u etnički različitom sastavu stanovnika grada na Raški oni su igrali vrlo značajnu ulogu u privrednom životu ovog grada, osobito u poslednjim stolećima, određenije – od onog vremena kada su prestali da postoje Dubrovčani kao stanovnici Novog Pazara.

Novopazarski Jevreji su Sefardi i u Novi Pazar su došli iz Sarajeva. Tome ide u prilog i činjenica da su sve do prvog svetskog rata znali da govore španski isto kao i oni u Sarajevu.

O vremenu doseljavanja Jevreja u Novi Pazar nemamo tačnih podataka. Koliko je do sada poznato, oni se ovde prvi put pominju u XVIII veku. Međutim, može se pretpostaviti daje Jevreja u Novom Pazaru moralo biti mnogo pre, moguće još u XVI veku. No, i oni su se, poput drugih žitelja Novog Pazara, u brojnim i čestim seobama selili, o čemu nam govore i oni statistički podaci koje posedujemo o novopazarskim Jevrejima iz XIX veka. Novi Pazar je od svog osnivanja (1461. godine), a osobito u XVI i XVII veku, bio veliki trgovački grad do koga su dolazile skoro najvažnije srednjobalkanske komunikacije: Dubrovački, Bosanski i Zetski (jednim delom) put, da bi se odavde račvali u nekoliko pravaca koji su vodili ka istoku – prema Solunu, Sofiji i Carigradu, i na severu prema Beogradu. Trgovina koja se tim putevima odvijala preko Novog Pazara bila je vrlo obimna i to je glavni razlog stoje Novi Pazar izrastao u vrlo veliki i značajan privredni centar. Tako je u XVII veku bio jedan od najvećih gradova na srednjem Balkanu, a u Bosanskom pašaluku, kome je tada administrativno pripadao, bio je drugi grad po veličini, odmah iza Sarajeva. Jevreji su takve, da kažemo, velike trgovačke centre, gde se živelo od trgovine, vrlo rano naseljavali, jer su oni bili vrlo dobri trgovci i uglavnom živeli od trgovine. Uz to i sami Turci su, još od XV veka “podsticali doseljavanje Jevreja u gradove, jer su ih smatrali elementom koji razvija trgovinu i donosi blagodet”. T. Đorđević ističe da su Jevreji morali biti stanovnici svih većih gradova na Balkanu još u XVI veku i da se u Sarajevu pominju još 1541. godine. Prema tome, logika nas vodi ka tome da su Jevreji morali biti stanovnici Novog Pazara mnogo pre nego što se pominju, dakle, pre XVIII veka.

U jednom dubrovačkom izveštaju iz 1776. godine stoji da su sinovi Luke Miljkovića, dubrovačkog trgovca iz Novog Pazara, ustupili svoj bezistan u Novom Pazaru, jevrejskim trgovcima. Od tada Jevreji se vrlo često pominju u Novom Pazaru. Skoro svi putopisci koji su od kraja XVIII veka prolazili kroz Novi Pazar navode, pored ostalih, i Jevreje kao stanovnike Novog Pazara. Tako Andre Šomat ističe 1807. godine da je u Novom Pazaru bilo sto Jevreja. Smatra se da je u to vreme u evropskoj Turskoj živelo oko 300 hiljada Jevreja.

Ivan F. Jukić ističe da se među četiri hiljade novopazarskih domova nalazi i pet jevrejskih. Do ovakvog smanjenja broja Jevreja u Novom Pazaru u odnosu na 1807. godinu, kada ih je bilo stotinak, došlo je zbog Karađorđevih akcija na Novi Pazar 1809. godine, kadaje ovaj grad mnogo stradao i kada je njegovo stanovništvo bilo primorano da se privremeno ili trajno skloni iz njega. Pretpostavljamo da je tada i mnogo Jevreja napustilo Novi Pazar, da su otišli u Sarajevo pa su se neki kasnije vratili a da se drugi nisu ni vraćali. Po Rusou u Novom Pazaru je 1866. godine bilo 200 Jevreja. Tridesetak godina kasnije (1896) registrovano je u Novom Pazaru 156 jevrejskih stanovnika: 73 muška i 83 ženska lica.

Poslednji statistički podatak o broju Jevreja ostao nam je iz 1942. godine, kada su ih nemački fašisti povezane proterali za Beograd, da bi ih tamo likvidirali na Sajmištu. Tada ih je u Novom Pazaru (u opštini) bilo 292.

Novopazarski Jevreji su igrali vrlo značajnu ulogu u privrednom životu Novog Pazara. Oni su se uglavnom bavili trgovinom i u tom pogledu, reklo bi se, vrlo uspešno zamenili dubrovačke trgovce nastanjene u Novom Pazaru. Od 1882. godine oni su bili nosioci gro kapitala u Novom Pazaru. Na osnovu podataka prikupljenih 1961. godine Jevreji su u Novom Pazaru imali: 75 kuća, 32 dućana i u samoj okolini grada 25 njiva. Trideset i tri porodice bavile su se isključivo trgovinom. Tri jevrejska trgovca bili su najbogatiji ljudi u gradu. Zanatom se bavilo osam porodica, službenika je bilo sedam, radnika tri i ostalih sedam.

Navodi se da su Jevreji u Novom Pazaru imali svoju školu; nju su mogla pohađati samo jevrejska deca. Međutim, mali je broj onih koji su nastavljali školovanje u srednjim školama i na fakultetima. Iz upisnica Gimnazije u Novom Pazaru, za period do drugog svetskog rata, vidi se da je u njoj bilo i učenika Jevreja. Međutim, njihov uspeh je bio prosečan i u tom pogledu nije bilo onih koji su odskakali sa uspehom od ostalih učenika.

Sedište jevrejske opštine bilo je u Novom Pazaru. Tu su im bili kapele i groblje. Prema tome, molitve su obavljali u sinagogi u Novom Pazaru i sahranjivali su se na svom groblju, takođe u Novom Pazaru, bez obzira da li živeli u Novom Pazaru ili nekom drugom mestu novopazarske jevrejske opštine. Jevrejska sinagoga očuvana je do naših dana ali je u jako zapuštenom stanju. Nalazi se u centru Novog Pazara, na središnjem delu reke Raške, s njene desne strane, stotinak metara nizvodno od glavnog gradskog mosta. Do pre desetak godina pored sinagoge se nalazio drveni most (poznat ovde kao Čivutska ćuprija, ali je zbog dotrajalosti nestao).

Jevrejsko groblje bilo je locirano u tzv. Potok mahali – sada ulica Donji Aleksinac. Kako se o ovom groblju niko ne brine ono je izloženo nestajanju i sada je praktično ograđeno novim kućama. Postoji najozbiljnija mogućnost da ubrzo potpuno nestane. Nijedan od tih objekata kao nijedna od desetine jevrejskih kuća u Novom Pazaru nisu stavljene pod zaštitu.

Većina Jevreja živela je u Novom Pazaru, a bilo ih je u Sjenici, Dugoj Poljani, Tutinu i Raški, ali su svi ulazili u jednu opštinu čije je sedište bilo u Novom Pazaru. Oni su u ta mala mesta otišli iz Novog Pazara u vreme kada je u njima počela nešto snažnije da se razvija trgovina. Prvo su otišli Jevreji u Sjenicu, i to krajem prošlog veka, dok su u ostala mesta otišli posle prvog svetskog rata. Jevrejska opština u Novom Pazaru brojala je 1940. godine 292 člana. Od toga su bili u: Sjenici 27, Dugoj Poljani 10, Tutinu 9, Raški 5, i Novom Pazaru 241. Predsednik opštine bio je Leon Bahar, a rabin Sadik Konforti.

Novopazarski Jevreji su bili privrednici, osobito trgovci. Politika ih nije mnogo interesovala i nastojali su da žive izolovano od nje koliko su to mogli. U politiku su se uplitali samo onda kada je kroz nju trebalo da obezbede neke svoje interese, najviše trgovačke. Tako su za vreme turske vladavine, a ona se ovde održala sve do 1912. godine, bili vrlo pokorni i odani režimu. Zbog toga su svoj osnovni posao – trgovinu obavljali uspešno i bezbrižno. I novim političkim prilikama, nastalim posle 1912. godine, takođe su se prilagođavali i u najvećem broju slučajeva bili uz onu političku partiju koja je bila na vlasti. U političkom životu su nešto aktivnije učestvovali kao radikali. U jednoj akciji, po sećanju onih koji su je preživeli, koju su radikali preduzeli 1925. godine protiv novopazarskih Muslimana, vidnog učešća su uzeli i novopazarski Jevreji.

Posle 1930. godine, među izuzetno retke revolucionarno nastrojene ljude novopazarskog kraja, vredno je pomenuti i ime Santa Montija, Jevrejina. Kao krojački radnik, vršio je propagandu o radničkim pravima i dizao glas protesta protiv ljudske eksploatacije. Kod savremenika je ostao u sećanju i po tome što je često pominjao komuniste. Santo Montija je otišao još 1935. ili 1936. godine u Izrael, tako da su njegovi dalji rezultati na revolucionarnom planu ostali nepoznati.

Moša Izrael bio je čovek naprednih pogleda. Pomagao je štrajkače 1937/38. godine, pomažući ih materijalno pa je zbog toga bio proganjan.

Moriš Papo bio je opozicionar do 1935. godine i imao je vidan uticaj naročito na mlade ljude.

Treba napomenuti da su Jevreji u gradu dosta izolovano živeli pokušavajući da se ne mešaju mnogo sa drugima, osobito ako za to nisu imali nekog, pre svega ekonomskog interesa. Tako, naprimer, niko se od novopazarskih Jevreja nije ženio nekom drugom osim Jevrejkom, niti su se Jevrejke udavale za Srbe, Muslimane ili nekog drugog, već samo za Jevreje. Kao najveći neprijatelji bili su im trgovci Muslimani ili Srbi, pa su i jedni i drugi nastojali da konkurencijom nanesu neprilike. Nisu, naprimer, birali sredstva da dođu do mušterija, da ih potkupe davanjem robe na veresiju ili pravljenjem ortakluka.

Kada je drugi svetski rat otpočeo, novopazarski Jevreji su ocenili tu situaciju kao veoma nepovoljnu po sebe. Pred aprilski napad na Jugoslaviju, oni su već počeli da sklanjaju svoju robu i druge stvari, osobito one vrednije, bilo gde: kod komšija, kod ortaka, da je zakopavaju po svojim dvorištima, i skrivaju na bilo koji drugi način. Zlato koje su imali nisu, po svoj prilici, nikom poveravali, već su ga negde sakrili. Jedan deo su Nemci otkopali nedaleko od Sinagoge i odneli.

Dan pre zvanične kapitulacije Kraljevine Jugoslavije (17. aprila 1941) nemačke fašističke snage ušle su u Novi Pazar. Dočekali su ih i pozdravili petokolonaši, koji su za njihov dolazak pripremili teren. Okupljenoj deci Nemci su delili bombone, a starijim cigarete. Njihov brzi smeštaj, poznavanje grada u koji su prvi put došli, disciplina i urednost, ostavili su snažan utisak na okupljene građane.

Nekoliko meseci po ulasku okupatora u Novi Pazar zvanično je proklamovano pripajanje Novog Pazara tzv. Velikoj Albaniji. U novoj situaciji, u uslovima kada su nasledene velike suprotnosti: ekonomske, nacionalne i druge, nastali su teški dani za ovaj grad i kraj. Vraćanjem prava na četvrtinu agama i begovima, predavanjem celokupne vlasti Muslimanima u ruke, suprotnosti su još više produbljene i one su 1941. godine prevazišle dozvoljene granice. Otpočela su međusobna ubistva i paljevine, pa je izgledalo da samo prisustvo okupatora u gradu sprečava otvoreni pokolj. Da nije bilo međuljudske solidarnosti kod onih trezvenijih, kao i rada Partijske ćelije, koja je formirana juna 1941. godine u Novom Pazaru, ishod novonastalih događaja mogao je imati katastrofalne posledice. U svakom slučaju, dolazak Nemaca u Novi Pazar bio je velika tragedija i za Srbe i za Muslimane, a za Jevreje posebno.

Nemci su u Novom Pazaru zatekli oko 240 Jevreja. Tu su uračunata i četiri člana jedne porodice koja se tih dana doselila iz Tutina. Pedesetak Jevreja, koji su činili Novopazarsku jevrejsku opštinu, nisu zatečeni u Novom Pazaru. Većina ih je bila u drugim sandžačkim mestima, a jedan broj se zatekao u predratnoj jugoslovenskoj vojsci, pa posle kapitulacije nisu dolazili u Novi Pazar.

O novopazarskim Jevrejima Nemci su znali sve, čak i najmanju pojedinost. Pretpostavlja se da su do tih podataka došli preko dobro organizovane petokolonaške službe u Novom Pazaru na čijem se čelu nalazio Stevan Fišer, vojvođanski Nemac, a u Novom Pazaru je radio pre rata kao električar.

Maltretiranje Jevreja otpočelo je odmah po ulasku Nemaca u Novi Pazar. Oni su još prvih dana počeli da uzimaju jevrejske zgrade, pokućstvo i druge stvari.

Krajem aprila 1941. godine Ortskomanda u Novom Pazaru izdaje naredbu, kojom se ograničava kretanje Jevreja od 6-18 časova (za ostale građane do 21 čas). Određene su i ulice kojima su se Jevreji mogli kretati. Svako udaljavanja iz grada bilo im je zabranjeno bez dozvole Ortskomande, a praktično se takva dozvola nije mogla dobiti. Za njih su bile određene i prodavnice životnih namirnica iz kojih su se jedino mogli snabdevati. Za otkup namirnica dati su im bonovi kojima se ograničavalo snabdevanje.

Svi novopazarski Jevreji i njihove radnje u Novom Pazaru bili su na vreme registrovani. Po odluci Ortskomande svaki Jevrejin je morao nositi žutu traku sa šestokrakom zvezdom i natpisom “Jude” na levoj ruci. Pored već postojećih firmi na jevrejskim radnjama pojavili su se natpisi “Judengešeft”. Te registracije obavila je novopazarska opština po naređenju Ortskomande. Čitajući ovu naredbu, opštinski dobošar je ukazivao na njenu ozbiljnost i represalije koje bi usledile u slučaju njenog nepoštovanja.

Za Jevreje je ovo bio veliki udar. S njima se više niko nije smeo družiti ni viđati na javnim mestima. Dojučerašnji prijatelji, mušterije i ortaci bili su prinuđeni da ih izbegavaju. Svaki pokret Jevreja bio je praćen, a svaki njihov razgovor sa drugim registrovan.

Sve je ovo bio uvod u dalje i sistematičnije maltretiranje Jevreja koje će kasnije doći do punog izražaja. U stvari, to je bio početak dela nacističkog programa koji je išao ka potpunoj likvidaciji Jevreja. Sprovodeći ove odluke okupator je postizao dvostruki cilj: ekonomsko i psihičko iscrpljivanje Jevreja a njihovim maltretiranjem zastrašivanje ostalih građana.

U sklopu prvih akcija protiv Jevreja u Novom Pazaru, Nemci su odmah po svom dolasku u Novi Pazar, odredili bogatije i uglednije Jevreje da im čiste prostorije u kojima su boravili. Sredinom juna formirana je i jedna brigada od Jevreja. Brojala je oko pedeset muškaraca. Svaki brigadir je dobio kramp, ašov ili lopatu, a na nogama su imali cipele sa debelim drvenim đonovima, koje su, prilikom korišćenja, izazivale lupu. Radili su svakodnevno po osam sati, pod strogom kontrolom straže. Kopali su tovove oko Kasarne, uređivali kasarsko dvorište i čistili klozete. Ta brigada je tako radila do kraja septembra, kada su se Nemci privremeno povukli iz Novog Pazara.

U novoregistrovanim jevrejskim radnjama sa “Judengešeft”, Jevreji su ostali i dalje da rade, ali je trgovina veoma slabo išla. Novu robu nisu dobavljali, a broj mušterija iz dana u dan bivao je sve manji, jer su se ljudi nerado usuđivali da ulaze u jevrejske radnje.

Jednog junskog jutra sve jevrejske radnje su osvanule zapečaćene. Ključevi su uzeti i predati Ortskomandi. Početkom avgusta bila je određena popisivačka komisija kojom su rukovodili nemački oficiri. Popis je trajao desetak dana. Za vreme popisa Nemci su se dočepali najdragocenijih stvari, dok je ono manje važno ostalo u radnjama. Krajem avgusta Opština je pozvala dvadesetak Muslimana i predala im ključeve od jevrejskih radnji. Dobili su i uputstva o načinu prodaje popisane robe. Ovi su već sutradan otvorili radnje i počeli da prodaju robu. Prodavalo se samo ono što je bilo popisano, a novac od prodane robe ustupan je Opštini. Radnje su zatvorene ponovo početkom oktobra 1941. godine, zbog novonastale situacije – privremenog povlačenja Nemaca iz Novog Pazara, i tako ostale zatvorene do proleća 1942. godine. Tom prilikom je ostatak robe pokupljen, smešten u jednu radnju i rasprodat putem javne licitacije za svega nekoliko dana. Od svega toga Jevreji nisu dobili ni dinar.

Drugog oktobra 1941. godine, Nemci su, sasvim iznenada, saopštili da se povlače iz Novog Pazara. Vlast u gradu predali su tzv. Albanskom komitetu na čijem se čelu nalazio Aćif Hadžiahmetović, trgovac iz Novog Pazara. Na ovu ideju Nemci su došli zbog vrlo ozbiljnih akcija partizana (Kopaonički odred) u Ibarskoj dolini. Plašeći se da budu opkoljeni i odsečeni, Nemci su doneli odluku da napuste Novi Pazar.

Za vreme petomesečnog boravka u Novom Pazaru Nemci su uspeli da deo svoje politike “zavadi pa vladaj” sprovedu i nanovopazarskom terenu.

Ionako teška nasleđena nerešena pitanja, pitanja velikih suprotnosti koje predratna Jugoslavija nije bila u stanju da reši, Nemci su uspeli da još više zamrse. Međusobni sukobi Muslimana i Srba mogli su se svakog časa pretvoriti u otvoreni pokolj što je okupatoru jedino i godilo. Iako su ti kritični meseci krajem 1941. godine odneli najveći broj žrtava i doneli velike neprilike u novopazarskom kraju, ipak do otvorenog pokolja i katastrofe većih dimenzija nije došlo kao stoje to bilo u drugim sredinama. Razum i međusobna solidarnost uspeli su da i u tim kritičnim minutima odigraju svoju ulogu.

U tom periodu meteža i haosa, kakvi se ovde malo pamte, u Novom Pazaru su prebivali i Jevreji. Pokušavali su da se ne mešaju u sve te neprilike, a njih niko nije uznemiravao. Njihovi odnosi sa Muslimanima, pošto Srba više praktično nije bilo u gradu jer su se privremeno bili iselili, bili su sasvim dobri.

Nemački fašisti su ponovo zaposeli Novi Pazar 7. decembra 1941. godine. Njihov ponovni dolazak ponovo je zabrinuo novopazarske Jevreje, koji su sada očekivali dovršenje ranije započete akcije oko definitivnog istrebljenja Jevreja. I nisu se u tome prevarili. Ovaj povratak Nemaca bio je za njih zaista tragičan.

Negde krajem marta 1942. godine, na jevrejski praznik Purim, Nemci su za nepuna tri sata pozatvarali sve ovdašnje Jevreje. Toga dana su doterali i Jevreje iz Duge Poljane, njih deset, i priključili ih novopazarskim zatvorenicima. Nisu ovog puta poštedeli ni iznemogle starce, ni decu u kolevkama, ni trudnice. Izabrali su dan Purim da bi ponovili jevrejska stradanja. Akcija je bila dobro pripremljena, svi Jevreji su bili pozatvarani i izgledi na njihov spas bili su mali.

Nemački SS policajci i albanski žandarmi proterali su i u gradsku tvrđavu zatvorili 230 Jevreja, izbezumljenih i prestravljenih. Tamo su ih držali, gladne i žedne, puna tri dana. Četvrtog dana su ih izveli pred Kasarnu i posle kraćeg zadržavanja formirali od njih kolonu. Po sećanju savremenika, – bio je to dan užasa i patnji, kakvi se ne pamte. Na čudno zapomaganje i lelek ove preplašene i izmučene mase, na tužne žalopojke žena, na krike novorođenčeta koje je tog jutra ugledalo svet, okupio se narod iz čaršije. Obliveni znojem, policajci, sa pripremljenim pištoljima i pendrecima, optrčavali su oko duge kolone koja se kretala glavnom ulicom. Nisu dozvoljavali nikakav kontakt ni sa kim. U službi ove divljačke hajke, mogle su se čuti reči gneva na nemačkom jeziku i plačom isprekidane rečenice uplakane Jevrejke:”Pa, ljudi, vidite li šta rade od nas!?”.

Duga kolona sa po troje u redu, sa hajatim hlebom pod miškom, stisnutom rukom na kojoj je još uvek stajala, pre godinu stavljena, žuta traka, sa volujskim kolima u koja su potovareni iznemogli starci i deca i Mošo Bahar koji je pao pri polasku i više se nije mogao dići i doći k svesti, izgubila se u onom pravcu što vodi ka Raški. Potišteni, psihički i fizički iscrpljeni, pretpostavljali su šta ih sve očekuje. Ali, kao kod svih ljudi, i kod svakog od njih postojala je iskrica nade za spas života. I oni su bića koja se, i kad ih sekunde odvajaju od smrti, obnađuju i traže izlaza. Ali, ovog puta toliko predati sudbini, nisu mnogo pomišljali da se mogu spasiti. I nisu se prevarili.

U Raški, gde su stigli posle petočasovnog pešačenja, svi su potovareni u furgone i otpremljeni u Kosovsku Mitrovicu. Odavde su proterani za Beograd i smešteni u logor na Sajmištu, gde su bili neko vreme, da bi u toku 1942. godine bili likvidirani svi do jednog. Mošo Bahar je streljan na putu ka Kosovskoj Mitrovici kod Leška, jer nije mogao da prepešači preko jednog mosta na Ibru.

Pošto su Jevreji proterani iz Novog Pazara, sva njihova imovina je propala. Najdragocenijih stvari dočepali su se Nemci i njihovi saradnici. Jedan deo jevrejske ostavštine iskoristiili su ljudi kojima je bila poverena na čuvanje: komšije, ortaci, mušterije, prijatelji. Na većinu onih kod kojih su Jevreji ostavili stvari, Nemci su vršili veliki pritisak da bi došli do njih. To su uradili i bugarski fašisti koji su kratko vreme boravili u Novom Pazaru 1943. godine. U potrazi za tom jevrejskom ostavštinom oni su prekopali brojna novopazarska dvorišta i porušili mnoge zidove.

Do jednog dela jevrejske imovine došli su i ustaše. Oni su za vreme privremenog boravka u Sjenici 1941. godine, oterali sa Pešteri preko tri stotine grla krupne stoke koju su pokupili od jevrejskih ortaka.

Uglavnom, likvidacijom novopazarskih Jevreja likvidirana je i njihova imovina tako da onom malom broju preživelih Jevreja takoreći ništa nije ostalo.

Od svih novopazarskih Jevreja rat je preživelo 18. Jevreji koji su živeli u Sjenici, a Sjenica je prvobitno pripadala Italiji, bili su pošteđeni. Kada su Italijani napustili Sjenicu, sjenički Jevreji nisu hteli da ostanu iza njih. Otišli su zajedno sa njima prema Podgorici, a tamo su ih pohvatali Nemci i proterali u logor Bergen-Belzen. Dva lica su umrla u tom logoru, jedno je streljano u Kosovskoj Mitrovici, a 24 ih je preživelo. Sada svi žive u Izraelu, izuzev Montija Arereta koji je bio aktivan učesnik NOB-a.

Od dve jevrejske porodice koje su živele u Tutinu, jedna se vratila u Novi Pazar i stradala sa novopazarskim Jevrejima na Sajmištu. Druga porodica, od četiri člana, ostala je u Tutinu do 1943. godine (Tutin je pripadao Italiji), a tada je internirana u Bergen-Belzen. Troje od njih živi u Izraelu, a jedno u Albaniji.

Na interesantan način spasli su se Jevreji iz Raške. Papo Isak uspeo je da se prebaci, sa svih pet članova svoje porodice, u Aleksinac. Tamo su se predstavili kao Srbi. Isak je pustio duge brkove, nosio sukneno odelo i šumadijske opanke. Uzeo je novo ime, Miodrag Jovanović. Pod takvim uslovima životi su im bili pošteđeni. Sada žive u Izraelu.

Posle drugog svetskog rata u Novom Pazaru su ostale da žive samo dve jevrejske porodice sa desetak članova. To su bile porodice Mentović, Arona i Moša. U drugim okolnim mestima nije više bilo Jevreja. Aron je sa svojom porodicom otišao pre petnaest godina u Izrael, a Mošo, nešto kasnije, u Beograd.