Ćilimarstvo na Gronjoj Pešteri

Ćilimarski zanat ili ćilimarska tkačka radinost ima veoma dugu tradiciju u Sandžaku. U našoj je nauci malo, ili sasvim nedovoljno, istraživan, tako da su široj javnosti ostale, gotovo nepoznate, studije o ćilimarskom zanatu, tehnikama tkanja i izrade , zastupljenosti motiva, njihovih urneka ili mustri I ostalih aspekata koji su uticali na nekadašnju dugu tradiciju proizvodnje. Dobro je poznato, da je sve do zadnjih decenija XX stoljeća, ćilimarstvo (naročito Pešteri, Koritama i Bihoru npr.) bilo zastupljeno u svakoj porodici i to kao vid opšte, domaće, porodično-zadružne radinosti u svim seoskim sredinama. Ćilim (per. kilîm مليك ) je poznata vunjena prostirka ili vid tkanina koja služi kao za prekrivanje i dekorisanje unutrašnjih prostorija-podova u domaćinstvima, vjerskim (džamija, mekteb, musala) i vakufskim objektima, ali i postelja, mindera, sećija, avlijskih balkona, duvarova i slično.

U naše je krajeve ćilimarstvo došlo sa Istoka, sa Osmanlijama, ali su neke tehnike tkanja i izrade srodnih tkanina bile poznate još od ranije. U doba Turaka Osmanlija, kao vrsnih zanatlija i majstora tkanja (odjevna i druga platna) dolaze do posebnog izražaja tehnike bojenja i šaranja ćilima koje su se izučavale u zanatskim ili porodičnim radionicama. Dobro razvijena putna mreža (Dubrovnik, Sarajevo, Skadar, Prizren, Skoplje, Solun) omogućila je povezanost naših privrednih centara sa okolnim stočarskim i trgovačkim krajevima i intenzivirala ćilimarstvo kao unosnu zanatsko-proizvodnu granu. U toku pripreme za tkanje, vrijedne tkalje, najprije, operu kvalitetnu vunu, svilu ili pamuk koja se zajednički češlja pomoću grebena, a zatim u balama ili vrećama nosi u vunovlačaru. Tamo je majstor, vunovlačar selektira i obradjuje u kudeljice i priprema za doradu. Žene-prelje vunu ili drugi materijal postavljaju na kudelju sa koje je ručno uz pomoć vretena ili mahaljke razvlače i predu.

Nekada se okupljala čitava ženska moba, tako da se uz pjesmu i muhabet posao oko kompletne priprema pređe završavao u sitne večernje sahate. Poslije se pristupalo prepredanju, koje se obavlja drvenom mahaljkom, vretenom, ili, ako je količina veća, drvenom preljom. Predivo se mota u loptasti oblik (klupče), nakon čega slijedi postupak pravljenja potke i osnove. Pomoću jednostavne, nešto duže, drvene alatke motavila prave se višestruki veći namotaji ili kolutovi (kančela), koji se koriste za izradu osnove tkanog predmeta, i potku. Domaće tehnike tkanja omogućile su dobar plasman izatkanih proizvoda od vune, pamuka, svile, i kombiniranih tkanina sa osnovom od lana, konoplje i drugih sirovina.

Više od dva vijeka ovi su proizvodi nalazili tržište na pijacama od Novog Pazara do Soluna, Istanbula, Sarajeva, Prizrena, Skadra, Dubrovnika i drugih gradova na Balkanu. Cjelokupnu ćilimarsku proizvodnju karakterizira nekoliko procesa: striženje ovaca; pranje i priprema vune; češljanje pomoću grebena (selekcija vlati na one za osnovu i kraće za potku); vlačenje u vlačari i slaganje u takozvane kudelje; ručno predenje na vreteno, mahaljku ili prelju; bojenje prirodnim i vještačkim bojma u bojadžinici; priprema osnove I njeno osnivanje; i takozvano uvođenje u razboj. Specijalnih bojadžinica za bojenje pređe ili prediva je bilo u svim dijelovima Sandžaka, čak i u selima. Zanimljivi su starinski nazivi boja u Sandžaku koji su se očuvali u pamćenju stanovnika Pešteri: zejtuni (maslinasta), kahvajli (braon), alica (crvena), šećerli, slatka i pembeli (roze), limuni (žuta), mišova (siva), zelena (plava), jorgovani (ljubičasta), turundži (narandžasta), mrka, belilo (bijela), mavi (plava), neven (tamno žuta), kadifeli (jako crvena), golubija (svijetlo siva) I druge.

Najzanimljiviji radni momenat u procesu pripreme je, takozvano, snovanje, koje se izvodi u većoj prostoriji, u predsoblju ili avliji, motanjem pređe na čivije (eksere) ili kočiće prema prethodno određenoj udaljenosti na osnovu koje se određuje dužina i širina zatke. Kada se od pripravljenog osnutka naprave kančela pristupa se izradi osnove za tkanje, koje se obavlja na otvorenom prostoru. Koriste se, takozvana, krčelja ili drvene saonice na kojima se postavlja predivo za osnovu, a zatim odaberu dvije rakljaste drvene sohe i na njih postavi vratilo ležećeg razboja. Na potci se postave dvije letvice (cijepac) sa uzicama, koje sprečavaju da se potka ne izvuče iz, takozvanog, zijeva. Jedna žena odbija cijepce, a druga vrši povraćaj vratila (motanje obrađenog dijela osnove) i pomoću drvene šipke uvučene u bočni otvor na vratilu povlači dobro zategnuti materijal sa krčelja, koji se po potrebi zakoči dok se ne uvede preostali dio.

Kad se sve završi, osnova se uvodi u ležeći/poležeći razboj, koji ima dva vratila. Potka se uvodi u brdo, tačnije brdilo u obliku češlja i provlači kroz niti koje povezuju skačke (sa dva točkiča) i otvaraju zijev. Jedan drži niti, a jedan brdo, a ispod stoje podnoške koje regulišu slaganje tkane osnove, koja se brdom sa brdilom u njemu zbija i tka. Prilikom tkanja i odvajanja redova osnove, za provlačenje raznobojne potke se koristi čunjak sa namotanim kalemom od zovinog-obzovkinog drveta. Ranije su se u procesu bojenja koristile različiti biljni ekstrakti: kore oraha, crnog luka, breze, johe, hrasta, i drugih biljaka, koji su, u kombinaciji sa nekim hemikalijama, bili dobra osnova za dobijanje različitih nijansi prediva. Ovim je tehnikama bojenja, koje su se dugo zadržale na našim prostorima, posvećivana naročita pažnja.

U sandžačkim gradovima su između dva svjetska rata (1918-1941) postojale čuvene ženske, ćilimarske škole koje je organiziralo musimanskog humanitarno društvo „Gajret”. Horizontalni razboji su korišćeni za izradu čergi, ponjava (krpare – prnje), pojaseva, jastuka, bošći, grubog sukna, finih tkanina od lana, konoplje i svile. Njihova rijetka upotreba još uvijek postoji u nekim selima Pešteri, Bihora i u okolini Novog Pazara i Rožaja. Autoru su najpoznatiji ženski majstori bili iz Rožajske oblasti (Balotiće, Njeguši, Koljeno, Bukovica, Radetina, Biševo, Jablanica, Plunce, Dacići i dr.) i Gornje Pešteri (Naboje, Suhodo, Ljeskova, Braćak, Krnijela, Boroštica, Boljare, Ugo, Tuzinje, Rasno, Raškoviće, Kamešnica, Draževiće, Čitluk i dr.) Danas, mada vrlo rijetko, nailazimo na veću upotrebu vertikalnih razboja u domaćinstvima i nekim privatnim čilimarskim radionicama, nego što je slučaj sa horizontalnim ili ležećim razbojima, ali se može zaključiti da je i ova ćilimarska djelatnost, naročito po pešterskim domaćinstvima, na putu odumiranja. Da je sandžačko ćilimarstvo imalo poziciju kakvu je u bivšoj jugoslovenskoj državnoj zajednici imao Pirot, ova bi djelatnost bila jedna od najunosnijih proizvodno- zanatskih grana u čitavom Sandžaku.